Εκατονταπυλιανή της Πάρου: Το αρχαιότερο ορθόδοξο προσκήνυμα του Δεκαπενταύγουστου

Εκατονταπυλιανή της Πάρου: Το αρχαιότερο ορθόδοξο προσκήνυμα του Δεκαπενταύγουστου

Οι εορταστικές εκδηλώσεις για την Κοίμηση της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου, αποτελούν για την Ορθοδοξία ένα από τα μεγαλύτερα λατρευτικά γεγονότα. Η παράδοση στη χώρα μας προστάζει στη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, οι πιστοί να επισκέπτονται ένα από τα μεγάλα προσκυνήματα, που είναι αφιερωμένα στην Κοίμηση της Παναγίας, με προεξάρχοντα τις μεγάλες εκκλησιές στην Τήνο και στον ιστορικό ναό της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο, ο οποίος είναι ένας από τους αρχαιότερους χριστιανικούς ναούς στον τόπο μας.

Όπως όλα τα ιστορικά μνημεία, οι παραδόσεις και οι θρύλοι σχετικά με την ίδρυσή του είναι πολλές: Μία από αυτές θέλει ως πρώτους κτίτορες του ναού τους αυτοκράτορες, αγίους και ισαποστόλους Κωνσταντίνο και Ελένη, σε εκπλήρωση τάματος της Αγίας Ελένης, που έκανε στην Πάρο, όταν πήγαινε το 326 στην Παλαιστίνη για να βρει τον Τίμιο Σταυρό. Η δεύτερη παράδοση δέχεται ως κτίτορα του ναού τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, που έζησε τον 6ο αιώνα.

Ωστόσο, οι έρευνες υπό την εποπτεία του καθηγητή και ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου το 1959 επαλήθευσαν την πρώτη εκδοχή, καθώς τα στοιχεία απέδειξαν την ύπαρξη ξυλόστεγης σταυρικής βασιλικής του 4ου αιώνα, η οποία καταστράφηκε πιθανότατα από πυρκαγιά. Οι δύο παραδόσεις εμπλέκονται επειδή δύο αιώνες αργότερα ο Ιουστινιανός αποφάσισε να παρέμβει και να την ανακατασκευάσει σύμφωνα με τον κυρίαρχο αρχιτεκτονικό ρυθμό της εποχής του, με θόλους και τρούλο.

Έκτοτε, η εκκλησιά της Εκατονταπυλιανής, ανά τους αιώνες, άλλαξε και την εξωτερική μορφή της, ανάλογα με τις επιταγές των καιρών, αλλά και εξαιτίας των λεληλασιών που υπέστη όχι μόνο ο ναός αλλά και ολοόκληρη η νήσος της Πάρου κατά τα έτη της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, ιδίως από την επιδρομή του Χαϊρεδίν Βαρβαρόσσα, το 1537. Επίσης ο ναός υπέστη μεγάλες ζημιές και από τους σεισμούς του 1773, όταν κατάρρευσαν ο βόρειος και ο δυτικός θόλος και μέρος του τρούλου.

Σε εκείνη τη ζοφερή κατάσταση, ευεργετική υπήρξε η οικονομική παρέμβαση του Παριανού ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας, Νικόλαου Μαυρογένη, για τη στερέωση και ανάπλαση, με προσθήκες, που όμως αλλοίωσαν την αρχική, επιβλητική μορφή του ναού, δίνοντάς του έναν πιο αιγαιοπελαγίτικο τόνο. Όμως, το 1959, ο Ορλάνδος επέλεξε να αποκαταστήσει την πρότερη, ιουστινιάνεια μορφή του, με τις αναστυλωτικές εργασίες να περαιώνονται το 1966, προσδίδοντας στον ναό τη σημερινή του μορφή.

Ο ναός της Εκατονταπυλιανής περιέχει μοναδικά δείγματα ορθόδοξης αρχιτεκτονικής και λατρευτικών στοιχείων: α) Το κιβώριο, δηλαδή το μαρμάρινο επιστέγασμα της Αγίας Τράπεζας, του 4ου αιώνα, μοναδικό στο είδος του σε όλο τον χριστιανικό κόσμο, β) το σύνθρονο, το μικρό αμφιθέατρο στην κόγχη του ιερού Βήματος, με τον επισκοπικό θρόνο, γ) το βαπτιστήριο του 4ου αιώνα, με τη μαρμάρινη σταυρική κολυμβήθρα, το αρχαιότερο και καλύτερα διατηρημένο βαπτιστήριο σε όλη την Ορθόδοξη Ανατολή, δ) το παρεκκλήσιο του Αγίοτ Νικολάου του 4ου αιώνα και ε) τον τάφο που αποδίδεται στην Οσία Θεοκτίστη, η οποία ασκήτευσε, πέθανε και ετάφη στην Εκατονταπυλιανή.

Ιδιαίτερης αξίας είναι και οι εικόνες του ναού, όπως η Παναγία η Εκατονταπυλιανή του 17ου αιώνα, η Αμόλυντη του 16ου αιώνα και η Παναγίαη Δεόμενη, που χρονολογείται γύρω στο 1200 και θεωρείται η αρχαιότερη εικόνα στο Αιγαίο.

Τέλος, υπάρχει η πολύ αξιόλογη Βυζαντινή Συλλογή της Εκατονταπυλιανής, η οποία περιλαμβάνει εικόνες, άμφια και άλλα εκκλησιατικά κειμήλια, βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής.

Στις 12 έως 14 Σεπτεμβρίου διοργανώνεται επιστημονικό συνέδριο με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 ετών από την αποκατάσταση του ναού στην ιουστινιάνεια μορφή του από τον αείμνηστο καθηγητή Αναστάσιο Ορλάνδο.