Τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας ανά την Ελλάδα

Την Καθαρά Δευτέρα ολοκληρώνονται οι ξέφρενοι εορτασμοί του Τριωδίου και ξεκινά η πνευματική και σωματική «κάθαρση» πριν από την κατάνυξη της Μεγάλης Σαρακοστής.
Τελευταία ευκαιρία, λοιπόν, για γιορτή και διάφορα μέρη της Ελλάδας έχουν την τιμητική τους, καθώς εδώ και χρόνια αυτή τη μέρα αναβιώνουν έθιμα πλαισιωμένα από μουσικές, ξέφρενο χορό, τραγούδι και σαρακοστιανά εδέσματα -που συμβολίζουν το τέλος της κρεοφαγίας και την αρχή της σαρανταήμερης νηστείας- με «πρωταγωνιστές» τη λαγάνα, τον ταραμά, τον χαλβά, τα τουρσιά, τις ελιές, τα θαλασσινά και τα όσπρια.
Την παράσταση κλέβει, φυσικά, το φαντασμαγορικό έθιμο του πετάγματος των χαρταετών που, με τις τρελές τους πτήσεις, καλωσορίζουν την άνοιξη.
Ολόκληρη η Ελλάδα γλεντάει και εμείς παραθέτουμε μερικά από τα δρώμενα που ξεχωρίζουν:
«Αλευρομουτζουρώματα» στο Γαλαξίδι
Στο Γαλαξίδι, την Καθαρά Δευτέρα παίζουν «αλευροπόλεμο». Αυτό το έθιμο χρονολογείται από το 1801, όταν όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Αποκριές για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την τουρκική κατοχή. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο – στη συνέχεια, προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα. Στο μουντζούρωμα συμμετέχουν όλοι, ανεξαιρέτως ηλικίας.
Το «Μπουρανί» στον Τύρναβο
Ίσως πρόκειται για το πλέον “προχωρημένο” έθιμο της Αποκριάς, που μπορεί να μας κάνει να κοκκινίσουμε από πουριτανισμό και αμηχανία (αν είμαστε σεμνότυφοι και συντηρητικοί) ή να μας κάνει να ξεκαρδιστούμε στα γέλια και να διασκεδάσουμε με την καρδιά μας (αν είμαστε άνετοι με τις σόκιν καταστάσεις).
Ο λόγος για το έθιμο του “Μπουρανί”, που την Καθαρά Δευτέρα προσκαλεί μικρούς και μεγάλους στον Τύρναβο σε ένα ξεφάντωμα κεφιού, όπου μέσα από μια παράδοση από την αρχαία Ελλάδα σπάει τα ταμπού, αναβιώνει τη Διονυσιακή λατρεία και γιορτάζει την Αποκριά, αποθεώνοντας… τους φαλλούς!
Επί της ουσίας, το “Μπουρανί” είναι η γιορτή του φαλλού, συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία. Το έθιμο ορίζει (θα το διαπιστώσετε αν πάτε την Καθαρά Δευτέρα στον Τύρναβο) τους άντρες να κρατούν στα χέρια τους φαλλούς σαν σκήπτρα, φτιαγμένα από ξύλο ή πηλό και να περιφέρονται στους δρόμους και τις πλατείες.
Οι ρίζες του εθίμου χάνονται στο χρόνο αλλά τα πρώτα στοιχεία για την τέλεση του εθίμου εμφανίζονται το 1898 και υπάρχουν δυο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει ότι οι ρίζες του βρίσκονται στα αρχαία Ελλάδα και σε γιορτές όπως τα Διονύσια, τα Αφροδίσια και τα Θεσμοφόρια. Το ποτό έρρεε άφθονο και οι “άσεμνες” πράξεις και συνευρέσεις εξυμνούνταν κατά τη διάρκεια των Βακχικών τελετών.
Η δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι οι Τυρναβίτες πήγαιναν στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία σε μορφή πομπής, έστρωναν στο δρόμο διάφορα φαγητά και μια φιάλη σε σχήμα φαλλού με κρασί. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας “νικητής” ήταν αυτός που θα μεθούσε περισσότερο και “στεφόταν” από τους κατοίκους “Βασιλιάς της Αποκριάς”.
Σύμβολο του Τυρναβίτικου καρναβαλιού ήταν και παραμένει ο φαλλός. Τεράστιες κατασκευές σε διαφορετικά χρώματα, είτε από πηλό είτε από πλαστικό ή σε μορφή μπαλονιών “έντυναν” ανέκαθεν την εκδήλωση και τους εορτασμούς. Όσο κι αν προσπάθησαν κάποιοι να λογοκρίνουν το πανηγύρι, οι κάτοικοι αντιδρούσαν και συνέχιζαν τους εορτασμούς ενώ πρόσθεσαν την παρέλαση από μεγάλα άρματα, με θέματα εμπνευσμένα από τις παραδόσεις αλλά και από την επικαιρότητα. Όλες οι εκδηλώσεις κορυφώνονται την Καθαρή Δευτέρα.
Ο “βλάχικος γάμος” της Θήβας
Κάθε Καθαρά Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του Βλάχικου Γάμου. Είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες περίπου στο 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα.
Η γιορτή ξεκινά την Τσικνοπέμπτη, συνεχίζεται την Κυριακή το απόγευμα με το χορό των συμπεθέρων και το προξενιό στην κεντρική πλατεία της πόλης. Την Καθαρά Δευτέρα γίνονται τα αρραβωνιάσματα του ζευγαριού, η παράδοση των προικιών, το ξύρισμα γαμπρού και το στόλισμα της νύφης.
«Μακαρούνα» της Καρύστου
Ένα παλιό αποκριάτικο έθιμο της Νότιας Εύβοιας είναι το έθιμο του «Μακαρούνα». Σύμφωνα με την παράδοση, ο «Μακαρούνας» ήταν ένας άντρας με πολύ ανεπτυγμένη σεξουαλική δράση που προφανώς οφείλονταν σε ανάλογες ικανότητες. Δεν άφηνε καμία γυναίκα παραπονεμένη. Όλες είχαν περάσει από τα χέρια του. Ανύπαντρες, παντρεμένες, χήρες και ζωντοχήρες, νέες, μεσόκοπες και γριές κι όλες είχαν να λένε μόνο καλά λόγια για τις επιδόσεις του. Ήρθε όμως η τελευταία Κυριακή της αποκριάς όπου σύμφωνα με τα έθιμα της Καρύστου φτιάχνουν ζυμαρικά (μακαρούνες). Ο «Μακαρούνας» έφαγε τόσο πολύ που έσκασε. Μέγας θρήνος ανάμεσα στο γυναικείο πληθυσμό.
Κάθε Καθαρά Δευτέρα, λοιπόν, μια ομάδα από καρναβαλιστές φτιάχνει το πτώμα του «Μακαρούνα», ένα σκιάχτρο με παλιά ρούχα παραγεμισμένα με άχυρα ή κουρέλια πάνω σε ένα πρόχειρο φορείο. Για να τονίσουν το κωμικό μέρος του εθίμου φροντίζουν να έχει μια τεράστια κοιλιά από το πολύ φαΐ κι ένα τεράστιο πέος να βγαίνει μέσα από το ξεκούμπωτο παντελόνι.
Αφού ετοιμάσουν τον νεκρό ετοιμάζονται και οι «γυναίκες» που θα τον μοιρολογήσουν. Ακολουθούν την πομπή στην οποία προηγείται ο παπάς και οι ψαλτάδες που ψέλνουν νεκρώσιμα μεν, αλλά παραλλαγμένα με πολύ καυστικό τρόπο δε, πίνοντας και οδυρόμενοι. Στη συνέχεια στήνεται τρικούβερτο γλέντι όπου όλοι χορεύουν κρατώντας το «νεκρό» ψηλά και πίνοντας μέχρι τελικής πτώσεως.
Χέι και κοντοσούβλι γίγας στην Αμφίκλεια Φθιώτιδας
Οι Απόκριες ξεκινούν με το παραδοσιακό άναμμα της φωτιάς, το γνωστό «χέι», τόσο στις γειτονιές του χωριού όσο και στην πάνω Πλατεία. Πρόκειται για διονυσιακό κατάλοιπο με χορό μασκαράδων συνοδεία τούμπανου και καραμούζας.
Την Κυριακή της Αποκριάς οι κάτοικοι της Αμφίκλειας ετοιμάζουν το γνωστό κοντοσούβλι που έχει μήκος 120 μέτρα με περισσότερα από 800 κιλά κρέας που κάθε χρόνο αφιερώνουν στην Μέρκελ και την παρέα της. Το μεσημέρι της Κυριακής στήνουν ένα τρικούβερτο γλέντι κάτοικοι και προσκεκλημένοι.
Την Καθαρά Δευτέρα μετά το πέταγμα του χαρταετού γίνεται γλέντι στην Κάτω Πλατεία της Αμφίκλειας με παραδοσιακή φασολάδα, λαγάνα, χαλβά και άλλα σαρακοστιανά, χορός με τούμπανο και καραμούζα, πίπιζες και νταούλια.
Το Έθιμο της Καμήλας στην Κάινα Χανίων
Ένα έθιμο μοναδικό, που έρχεται από τα βάθη των αιώνων, είναι αυτό της καμήλας που αναβιώνει κάθε Καθαρά Δευτέρα στο Δημοτικό Διαμέρισμα της Κάινας του Δήμου Βάμου. Όλοι οι κάτοικοι της Κάινας αρχίζουν από πολύ νωρίς τις ετοιμασίες για την κατασκευή της καμήλας αλλά και του μουτζουρώματος. Τα παιδιά μαζεύονται σ’ ένα σπίτι και βοηθάνε το ένα το άλλο για να φτιάξουν τις πρωτότυπες στολές. Οι ενήλικες που συμμετέχουν στην κατασκευή της καμήλας, μαζεύουν τα απαραίτητα υλικά από την προηγούμενη μέρα και μαζεύονται γύρω στις 10 το πρωί σε ένα ανοιχτό χώρο για να την κατασκευάσουν.
Η Καμήλα είναι ένα Διονυσιακό έθιμο και πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα. Κατασκευάζεται από μια ξύλινη σκάλα, δύο κοφίνια που αποτελούν τις δύο καμπούρες της καμήλας, μία παλέτσα (είδος νάιλον πανιού που χρησιμοποιείται για τη συλλογή του ελαιοκάρπου) και το σκελετό του κεφαλιού ενός γαϊδάρου. Στον ουρανίσκο του κεφαλιού τοποθετείται ένα καρούλι για να ανοιγοκλείνει το στόμα του με το τράβηγμα ενός σχοινιού. Ως μάτια τοποθετούνται δύο μανταρίνια ζωγραφισμένα και ντύνεται με προβιές κουνελιών. Στην καμήλα μπαίνουν συνήθως τρεις άνθρωποι. Ένας κρατάει το κεφάλι στερεωμένο σε ένα ξύλο και οι άλλοι, δύο με τη βοήθεια των κοφινιών, σχηματίζουν τις καμπούρες της.
Η καμήλα ξεκινάει τη βόλτα της από το ένα άκρο του χωριού και περνώντας από την πλατεία περιπαίζει τον κόσμο που έχει μαζευτεί εκεί. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού ανεξαρτήτως ηλικίας, ντύνονται με πρωτότυπες αυτοσχέδιες στολές ακολουθώντας την καμήλα ως το σημείο του ξεφαντώματος. Την ακολουθούν επίσης γαϊδούρια, μασκαρεμένα και αυτά. Οι μεταμφιεσμένοι έχουν κρεμασμένα επάνω τους κυρίως λέρια προβάτων και προβιές ζώων. Το γλέντι συνεχίζεται μέχρι το βράδυ με τη συνοδεία παραδοσιακών μουσικών οργάνων.
«Ο γάμος του Κουτρούλη» στη Μεθώνη
Στη Μεθώνη, ο καρναβαλίστικος γάμος του Κουτρούλη κρατάει από τον 14ο αιώνα. Το «ευτυχές γεγονός» ξεκινάει το Σάββατο με το «Προγαμιαίο Γλέντι», την Κυριακή γίνεται η «Παρουσίαση Προικιών», ενώ την Καθαρά Δευτέρα στην πλατεία της Παραλίας τελείται μεγαλοπρεπώς… «Ο Γάμος του Κουτρούλη». Το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες που, μαζί με τους συγγενείς, πηγαίνουν στην πλατεία όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο! Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Στη Μεσσήνη, την Καθαρά Δευτέρα γίνεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης της γριάς Συκούς, που κατά την παράδοση, κρεμάστηκε στη θέση Κρεμάλα της πόλης, με εντολή του Ιμπραήμ Πασά, επειδή είχε το θάρρος, εξηγώντας του ένα όνειρο που είχε δει, να του πει ότι η εκστρατεία του και ο ίδιος θα είχαν οικτρό τέλος από την αντίδραση και το σθένος των επαναστατημένων Ελλήνων.
Οι εκδηλώσεις ξεκινούν το πρωί, από την κεντρική πλατεία της Μεσσήνης, με τους φουστανελάδες των συλλόγων της Μεσσήνης να οδεύουν προς την Κρεμάλα. Ακολουθεί η αναπαράσταση της δίκης και του απαγχονισμού ενώ η γιορτή ολοκληρώνεται με κέρασμα παραδοσιακής φασολάδας από το Σύλλογο Γυναικών Μεσσήνης και Περιχώρων.
protothema